रेड-लाइट एरिया हा केवळ आधुनिक काळातील विषय नाही; याला इतिहास, समाजव्यवस्था आणि अर्थकारणाशी जोडलेले खोलवर मूळ आहे. वेगवेगळ्या देशांमध्ये आणि संस्कृतींमध्ये वेश्याव्यवसाय वेगवेगळ्या स्वरूपात अस्तित्वात राहिला आहे. भारतातही याचा इतिहास शतकानुशतके चालत आलेला आहे.
रेड-लाइट एरियाचा इतिहास
प्राचीन भारत:
- देवदासी प्रथा: पूर्वीच्या काळात काही स्त्रियांना देवदासी म्हणून मंदिरे आणि राजघराण्यांसाठी समर्पित केले जात असे.
- या स्त्रिया राजघराण्यातील पुरुषांना संगीत, नृत्य आणि शारीरिक सुख मिळवून देण्याचे काम करत असत.
- कालांतराने ही प्रथा भ्रष्ट झाली आणि अनेक देवदासी वेश्याव्यवसायात ढकलल्या गेल्या.
मध्ययुगीन भारत:
- दिल्ली सल्तनत आणि मुघल काळात राजवाड्यांमध्ये तवायफ संस्कृती (नर्तिका आणि गायिका) प्रचलित होती.
- या स्त्रिया केवळ मनोरंजनासाठीच नव्हे, तर राजकीय आणि सामाजिक चर्चांमध्येही सहभागी होत असत.
- मात्र, पुढे समाजाच्या बदलत्या दृष्टीकोनामुळे त्यांची अवस्था ढासळली आणि त्यांना वेश्याव्यवसायाकडे जावे लागले.
ब्रिटिश काळ आणि रेड-लाइट एरियाचे वाढते जाळे:
- ब्रिटिश सत्तेच्या काळात, भारतात अनेक ठिकाणी रेड-लाइट एरियांची निर्मिती करण्यात आली.
- ब्रिटिश सैन्याच्या गरजा भागवण्यासाठी महिला आणि तरुणींना जबरदस्तीने या व्यवसायात ढकलण्यात आले.
- कोलकाता (सोनागाछी), मुंबई (कमाठीपुरा), पुणे (बुधवार पेठ) आणि दिल्ली (GB रोड) या ठिकाणी मोठ्या प्रमाणात वेश्याव्यवसाय सुरू झाला.
रेड-लाइट एरियामागील सत्य
1️⃣ मानवी तस्करी (Human Trafficking)
- रेड-लाइट एरियातील बहुतांश महिला गरिबी, फसवणूक आणि जबरदस्तीने या व्यवसायात आणल्या जातात.
- अनेक वेळा लग्नाचे किंवा नोकरीचे अमिष दाखवून मुलींना या व्यवसायात ढकलले जाते.
2️⃣ आर्थिक गरज आणि समाजाचा दबाव
- काही महिला आपल्या कुटुंबाची जबाबदारी पेलण्यासाठी पर्यायी उत्पन्नाच्या मार्गांअभावी वेश्याव्यवसायात येतात.
- समाजातील आर्थिक विषमता आणि शिक्षणाचा अभाव हे मोठे कारण आहे.
3️⃣ कायद्याचा गुंतागुंतीचा आडोसा
- भारतात वेश्याव्यवसाय थेट बेकायदेशीर नाही, पण त्याला चालवण्याचे अनेक निर्बंध आहेत.
- “Immoral Traffic (Prevention) Act, 1956” (ITPA) कायद्यानुसार, दलाली करणे, तस्करी करणे आणि सार्वजनिक ठिकाणी ग्राहक ओढणे यावर बंदी आहे.
4️⃣ आरोग्य आणि सुरक्षिततेचा अभाव
- या व्यवसायात असलेल्या महिलांना अनेकदा यौनसंसर्गजन्य आजार (STDs), एचआयव्ही/एड्स आणि इतर आजारांचा धोका असतो.
- नियमित आरोग्य तपासणी आणि योग्य उपचार मिळत नाहीत.
5️⃣ समाजाचा दुजाभाव आणि पुनर्वसनाचा अभाव
- वेश्याव्यवसाय करणाऱ्या महिलांकडे तिरस्काराच्या नजरेने पाहिले जाते आणि त्यांना दुसऱ्या व्यवसायात संधी दिली जात नाही.
- शिक्षणाचा अभाव आणि कौशल्य प्रशिक्षण नसल्यामुळे या महिलांना वेगळे जीवन निवडणे कठीण होते.
भारतातील प्रमुख रेड-लाइट एरियाज
| शहर | प्रसिद्ध रेड-लाइट एरिया |
|---|---|
| कोलकाता | सोनागाछी – भारतातील सर्वात मोठे रेड-लाइट क्षेत्र |
| मुंबई | कमाठीपुरा – ऐतिहासिक आणि अत्यंत गजबजलेला परिसर |
| दिल्ली | GB रोड (गर्बस्ती रोड) |
| पुणे | बुधवार पेठ |
| बंगळुरू | चेलीकुट्टे |
| हैदराबाद | कबीर नगर |
उपाय आणि सुधारणा
शिक्षण आणि पुनर्वसन कार्यक्रम
- महिलांसाठी शिक्षण आणि नोकरीच्या संधी निर्माण केल्यास त्यांना दुसरे पर्याय मिळतील.
- NGO आणि सरकारने एकत्र येऊन यासाठी प्रयत्न करायला हवेत.
कठोर कायदे आणि अंमलबजावणी
- मानवी तस्करी थांबवण्यासाठी कठोर कायद्यांची अंमलबजावणी आवश्यक आहे.
- पीडित महिलांना सुरक्षित निवारा आणि मदत मिळणे आवश्यक आहे.
आरोग्य आणि सुरक्षितता सेवा उपलब्ध करणे
- वेश्याव्यवसायात असलेल्या महिलांसाठी मोफत वैद्यकीय चाचण्या, सुरक्षा साधने (जसे की कंडोम आणि औषधे) उपलब्ध करणे आवश्यक आहे.
समाजाचा दृष्टिकोन बदलणे
- वेश्याव्यवसायात अडकलेल्या महिलांकडे तिरस्काराच्या नजरेने न पाहता, त्यांना समानतेने वागवणे गरजेचे आहे.
- त्यांना योग्य संधी मिळाल्यास त्या देखील एक चांगले जीवन जगू शकतात.