संभोगादरम्यान दुखणे ही अनेक महिलांसाठी (आणि काही पुरुषांसाठीही) एक सामान्य पण दुर्लक्षित समस्या आहे, ज्याला डिस्पेरुनिया (Dyspareunia) असे म्हणतात. अनेकदा स्त्रिया याबद्दल उघडपणे बोलत नाहीत आणि त्यांना वाटते की ‘हे नॉर्मल’ आहे किंवा ‘माझ्यातच काहीतरी चूक आहे’. परंतु, संभोगात दुखणे म्हणजे काहीतरी चूक असण्याची शक्यता असते आणि याकडे दुर्लक्ष करणे योग्य नाही. यामागे अनेक शारीरिक आणि मानसिक कारणे जबाबदार असू शकतात.
संभोगात दुखण्याची ५ प्रमुख कारणे:
१. योनी मार्गातील कोरडेपणा (Vaginal Dryness):
संभोगादरम्यान वेदना होण्याचे हे सर्वात सामान्य कारण आहे. योनीमध्ये पुरेसे नैसर्गिक स्नेहक (lubrication) नसल्यास घर्षण (friction) होऊन वेदना होतात.
संभाव्य कारणे:
अपुरे फोरप्ले (Insufficient Foreplay): लैंगिक उत्तेजित होण्यासाठी आणि योनीमध्ये पुरेसा ओलावा निर्माण होण्यासाठी पुरेसा फोरप्ले नसणे.
हार्मोनल बदल (Hormonal Changes): रजोनिवृत्ती (Menopause), स्तनपान (Breastfeeding), बाळंतपणानंतर (Post-childbirth) इस्ट्रोजेन हार्मोनची (Estrogen) पातळी कमी होणे.
काही औषधे (Certain Medications): अँटीहिस्टामाईन्स (Antihistamines), काही अँटीडिप्रेसंट्स (Antidepressants), गर्भनिरोधक गोळ्या (Birth Control Pills) यांसारख्या औषधांमुळे योनी कोरडी होऊ शकते.
इतर आरोग्य समस्या: मधुमेह (Diabetes), शेगरन्स सिंड्रोम (Sjögren’s Syndrome) यांसारख्या स्थितीमुळेही कोरडेपणा येऊ शकतो.
उपाय: पुरेसा फोरप्ले करणे, वॉटर-बेस्ड (Water-based) किंवा सिलिकॉन-बेस्ड (Silicone-based) ल्युब्रिकंट्स वापरणे. हार्मोनल बदलांसाठी डॉक्टरांचा सल्ला घेणे.
२. योनीमार्गाचा संसर्ग किंवा दाह (Vaginal Infections or Inflammation):
योनीमार्गात किंवा आसपासच्या भागात संसर्ग किंवा दाह असल्यास संभोगादरम्यान तीव्र वेदना होऊ शकतात.
संभाव्य कारणे:
यीस्ट इन्फेक्शन (Yeast Infection): कॅन्डिडा (Candida) नावाच्या बुरशीमुळे होणारा संसर्ग. यामुळे खाज सुटणे, जळजळ होणे आणि पांढरा स्त्राव होतो.
बॅक्टेरियल व्हॅजिनोसिस (Bacterial Vaginosis – BV): योनीतील चांगल्या बॅक्टेरियाचे संतुलन बिघडल्यामुळे होणारा संसर्ग. यामुळे दुर्गंधीयुक्त स्त्राव होतो.
ट्रायकोमोनियासिस (Trichomoniasis) किंवा क्लॅमायडिया (Chlamydia): लैंगिक संक्रमित संसर्ग (STIs) ज्यामुळे दाह आणि वेदना होतात.
व्हल्व्होडायनिया (Vulvodynia): योनीच्या बाहेरील भागाला दीर्घकाळ चालणारी वेदना आणि अस्वस्थता, ज्याचे कारण अनेकदा अस्पष्ट असते.
उपाय: डॉक्टरांचा (स्त्रीरोगतज्ञ) सल्ला घेणे. योग्य औषधोपचार आणि स्वच्छतेची काळजी घेणे.
३. विशिष् वैद्यकीय स्थिती (Underlying Medical Conditions):
काही गंभीर वैद्यकीय स्थितींमुळेही संभोगात वेदना होऊ शकतात, ज्याकडे दुर्लक्ष करणे घातक ठरू शकते.
संभाव्य कारणे:
एंडोमेट्रिओसिस (Endometriosis): गर्भाशयाच्या बाहेर गर्भाशयाच्या पेशींची वाढ होणे. यामुळे पाळीदरम्यान आणि संभोगादरम्यान तीव्र वेदना होतात.
फायब्रॉइड्स (Fibroids): गर्भाशयात होणाऱ्या गाठी, ज्यामुळे दाब आणि वेदना जाणवतात.
ओव्हेरियन सिस्ट (Ovarian Cysts): अंडाशयात होणाऱ्या सिस्टमुळेही वेदना होऊ शकतात.
पेल्विक इन्फ्लेमेटरी डिसीज (Pelvic Inflammatory Disease – PID): लैंगिक संक्रमित संसर्ग किंवा इतर कारणांमुळे गर्भाशय, फॅलोपियन ट्यूब्स आणि अंडाशयांमध्ये होणारा संसर्ग. यामुळे ओटीपोटात तीव्र वेदना होतात.
इन्टरस्टिशियल सिस्टायटिस (Interstitial Cystitis): मूत्राशयात (Urinary Bladder) तीव्र वेदना आणि दाब जाणवणे, ज्यामुळे लैंगिक संबंधादरम्यानही वेदना होतात.
उपाय: यापैकी कोणतीही स्थिती असल्यास, त्वरित स्त्रीरोगतज्ञाचा सल्ला घेणे आणि योग्य निदान व उपचार करून घेणे आवश्यक आहे.
४. योनीचे आकुंचन (Vaginismus) किंवा स्नायूंचे ताण (Muscle Spasms):
काही महिलांना लैंगिक संबंधाचा विचार केल्यावर किंवा प्रयत्नादरम्यान योनीच्या स्नायूंमध्ये अनैच्छिकपणे आकुंचन (spasm) येते, ज्यामुळे संभोग करणे अशक्य किंवा अत्यंत वेदनादायक होते.
संभाव्य कारणे:
लैंगिक आघात (Sexual Trauma): पूर्वीच्या वाईट लैंगिक अनुभवामुळे किंवा लैंगिक शोषणाचा (Sexual Abuse) इतिहास असल्यास.
भीती आणि चिंता (Fear and Anxiety): लैंगिक संबंधातील वेदनेची भीती, गर्भधारणेची भीती किंवा लैंगिक संबंधाबद्दलची चिंता.
मानसिक ताण (Stress): तीव्र मानसिक ताणामुळेही स्नायूंमध्ये ताण येऊ शकतो.
उपाय: ‘पेल्विक फ्लोर थेरपी’ (Pelvic Floor Therapy), समुपदेशन (Counselling) किंवा डायलेटर्सचा (Dilators) वापर करणे उपयुक्त ठरू शकते. तज्ञांचा सल्ला घेणे महत्त्वाचे आहे.
५. भावनिक आणि मानसिक घटक (Emotional and Psychological Factors):
शारीरिक कारणांइतकेच भावनिक आणि मानसिक घटकही संभोगात दुखण्यासाठी जबाबदार असू शकतात.
संभाव्य कारणे:
ताण आणि चिंता (Stress and Anxiety): दैनंदिन जीवनातील ताण किंवा लैंगिक संबंधांबद्दलची चिंता लैंगिक उत्तेजना कमी करते आणि कोरडेपणा वाढवते.
संबंधातील समस्या (Relationship Issues): जोडीदाराशी असलेले मतभेद, विश्वासाचा अभाव किंवा संवादाचा अभाव यामुळे लैंगिक संबंधातील आनंद कमी होतो आणि वेदना जाणवू शकते.
शरीराची प्रतिमा (Body Image): स्वतःच्या शरीराबद्दल नकारात्मक भावना किंवा आत्मविश्वासाचा अभाव यामुळे लैंगिक संबंधादरम्यान अस्वस्थता येऊ शकते.
उदासीनता (Depression): डिप्रेशनमुळे लैंगिक इच्छा (libido) कमी होते आणि लैंगिक कार्यावर नकारात्मक परिणाम होतो.
उपाय: जोडीदारासोबत मोकळा संवाद साधणे, गरज वाटल्यास मानसोपचारतज्ञ (Therapist) किंवा समुपदेशकाची (Counsellor) मदत घेणे. ताण कमी करण्यासाठी योगा किंवा मेडिटेशनचा (Meditation) अवलंब करणे.
संभोगात दुखत असल्यास काय करावे?
जर तुम्हाला संभोगात वारंवार दुखत असेल, तर त्याकडे अजिबात दुर्लक्ष करू नका.
डॉक्टरांचा सल्ला घ्या: सर्वप्रथम, स्त्रीरोगतज्ञाचा (Gynecologist) किंवा सेक्सॉलॉजिस्टचा (Sexologist) सल्ला घ्या. ते तुमच्या वेदनांचे मूळ कारण शोधून योग्य उपचार सुचवतील.
मोकळा संवाद साधा: तुमच्या जोडीदाराशी याबद्दल मोकळेपणाने बोला. त्याला तुमची समस्या समजून घेऊ द्या आणि तुमच्या भावनांचा आदर करायला सांगा.
ल्युब्रिकंट्सचा वापर: तात्पुरत्या समाधानासाठी चांगल्या दर्जाच्या ल्युब्रिकंट्सचा वापर करा.
संभोगात दुखणे हे ‘सामान्य’ नाही. यामागे अनेक शारीरिक किंवा मानसिक कारणे असू शकतात, ज्यावर योग्य उपचारांची गरज असते. स्वतःला दोष देऊ नका आणि या समस्येकडे गांभीर्याने लक्ष द्या. योग्य निदान आणि उपचारांनी तुम्ही पुन्हा आनंददायक लैंगिक जीवनाचा अनुभव घेऊ शकता.