देहव्यापार, अर्थात पैशाच्या बदल्यात लैंगिक सेवा पुरवणे, हा मानवी इतिहासातील एक अत्यंत प्राचीन आणि गुंतागुंतीचा सामाजिक-आर्थिक प्रश्न आहे. याला अनेकदा ‘जगातील सर्वात जुना व्यवसाय’ म्हणून संबोधले जाते, जरी याची नेमकी सुरुवात कधी झाली हे निश्चितपणे सांगणे कठीण आहे. तरीही, पुरातत्वीय आणि ऐतिहासिक नोंदींच्या आधारावर या व्यवसायाच्या उगमाबद्दल काही अंदाज बांधता येतात.
प्राचीन संस्कृतींमधील प्रारंभिक स्वरूप
देहव्यापाराचे सर्वात जुने आणि काही प्रमाणात खात्रीलायक संदर्भ सुमारे २४०० BCE मध्ये मेसोपोटेमियामध्ये आढळतात. येथे सुमेरियन संस्कृतीत मंदिरांमध्ये देहव्यापार चालवला जात होता, ज्याला ‘पवित्र देहव्यापार’ (Sacred Prostitution) असे म्हटले जाते. उरुक शहरातील देवी इष्टारच्या मंदिरात हा व्यवसाय प्रचलित होता आणि तेथे तीन प्रकारच्या महिला कार्यरत होत्या, असे मानले जाते. या प्रथेमध्ये लैंगिक संबंध धार्मिक विधींचा भाग मानले जात होते आणि देवतेला प्रसन्न करण्यासाठी ते केले जात असे.
प्राचीन ग्रीसमध्येही देहव्यापार मोठ्या प्रमाणावर अस्तित्वात होता. ‘पोर्न’ (porne) हा ग्रीक शब्द वेश्येसाठी वापरला जाई. येथे महिला आणि पुरुष दोघेही देहव्यापारात गुंतलेले असत. काही वेश्या स्वतंत्र आणि प्रभावशाली होत्या, तर काहींना विशिष्ट प्रकारचे कपडे परिधान करावे लागत आणि कर भरावा लागे. सोलनने इ.स.पू. सहाव्या शतकात अथेन्समध्ये अधिकृत वेश्यालय (brothels) सुरू केले आणि त्यातून मिळणाऱ्या पैशातून ऍफ्रोडाइट पँडेमोस या कामोत्तेजक देवीचे मंदिर बांधले, असे मानले जाते.
प्राचीन रोममध्ये देहव्यापार कायदेशीर होता आणि त्याला परवाना (license) दिला जाई. कोणत्याही सामाजिक स्तरातील पुरुष वेश्यांशी संबंध ठेवू शकत होते, जोपर्यंत ते संयम आणि मर्यादेचे पालन करत. बहुतेक वेश्या गुलाम किंवा स्वतंत्र झालेल्या स्त्रिया असत.
भारतातही देहव्यापाराचा इतिहास प्राचीन आहे. वैदिक काळात ‘गणिका’ नावाच्या स्त्रियांचा उल्लेख मिळतो, ज्या धार्मिक विधींशी जोडलेल्या होत्या. त्यानंतर देवदासी प्रथा विकसित झाली, जिथे तरुण मुलींना देवतेला समर्पित केले जाई आणि त्या मंदिरात सेवा करण्यासोबतच लैंगिक संबंधातही सहभागी होत असत.
देहव्यापाराच्या सुरुवातीची कारणे
‘पैशासाठी शरीरविक्री’ या स्वरूपात देहव्यापाराची नेमकी सुरुवात कशी झाली, याबद्दल ठोस माहिती नसली तरी, काही सामाजिक आणि आर्थिक घटकांनी यात महत्त्वाची भूमिका बजावली असावी.
आर्थिक गरज आणि गरिबी: इतिहासात अनेक स्त्रिया आणि पुरुषांना आर्थिक अडचणींमुळे आणि उपजीविकेच्या इतर साधनांच्या अभावामुळे देहव्यापाराचा मार्ग स्वीकारावा लागला असावा. कुटुंबाचे पालनपोषण करणे किंवा स्वतःचे अस्तित्व टिकवणे ही त्यांची गरज होती.
सामाजिक असमानता आणि दुर्बळता: समाजात असलेले विषमतेचे वातावरण आणि काही विशिष्ट गटांची दुर्बळ सामाजिक स्थिती यामुळे त्यांना देहव्यापारात ढकलले गेले असावे.
पुरुषप्रधान संस्कृती आणि लैंगिकतेची मागणी: अनेक प्राचीन समाजांमध्ये पुरुषांना लैंगिकतेच्या बाबतीत अधिक स्वातंत्र्य होते, तर स्त्रियांवर बंधने होती. यामुळे पुरुषांची लैंगिक भूक भागवण्यासाठी देहव्यापार एक व्यावसायिक स्वरूप घेऊ लागला असावा.
गुलामगिरी: प्राचीन समाजात गुलामगिरी मोठ्या प्रमाणावर पसरलेली होती. गुलाम बनवलेल्या स्त्रिया आणि पुरुषांचा त्यांच्या मालकांनी लैंगिक कामांसाठी वापर केला, ज्यामुळे देहव्यापाराला प्रोत्साहन मिळाले.
शहरीकरण आणि लोकसंख्येची वाढ: प्राचीन शहरांच्या विकासामुळे वेगवेगळ्या ठिकाणांहून लोक एकत्र येऊ लागले. यामुळे लैंगिक संबंधांची मागणी वाढली आणि देहव्यापाराला एक संघटित स्वरूप प्राप्त झाले असावे.
धार्मिक आणि सांस्कृतिक प्रथांचे रूपांतरण: सुरुवातीला धार्मिक विधींचा भाग असलेला देहव्यापार कालांतराने केवळ आर्थिक फायद्यासाठी केला जाऊ लागला असावा.
‘पैशासाठी शरीरविक्री’ या स्वरूपात देहव्यापाराची नेमकी सुरुवात कधी झाली हे सांगणे कठीण असले तरी, ऐतिहासिक आणि सामाजिक अभ्यासातून असे दिसून येते की आर्थिक गरज, सामाजिक असमानता आणि तत्कालीन सामाजिक-सांस्कृतिक परिस्थिती यांसारख्या अनेक घटकांनी या व्यवसायाच्या वाढीस हातभार लावला. पवित्र देहव्यापारासारख्या धार्मिक प्रथांमधून व्यावसायिक देहव्यापाराकडे झालेले स्थित्यंतर एक जटिल प्रक्रिया होती आणि ती वेगवेगळ्या समाजात वेगवेगळ्या प्रकारे विकसित झाली. देहव्यापाराच्या इतिहासाचा अभ्यास करणे, त्यामागील कारणे समजून घेणे, आजच्या परिस्थितीत या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी महत्त्वाचे आहे.