प्रत्येक राज्याचा स्वतःचा इतिहास, संस्कृती, परंपरा आणि संघर्ष असतो. अशा या भारत देशाच्या नकाशावर १ मे १९६० रोजी महाराष्ट्र राज्याचा अधिकृत जन्म झाला. या दिवसाला “महाराष्ट्र दिन” म्हणून ओळखले जाते. हा दिवस महाराष्ट्राच्या अस्मितेचा, एकतेचा आणि भाषिक हक्कासाठी झालेल्या ऐतिहासिक लढ्याचा स्मरण दिवस आहे.
महाराष्ट्र दिनाचा इतिहास
भाषावार प्रांतरचना
स्वातंत्र्यानंतर भारतात विविध भाषा, संस्कृती आणि परंपरांमुळे प्रांतांच्या नव्या रचनेची गरज भासली. १९५६ साली “राज्य पुनर्रचना आयोगा”च्या शिफारशीनुसार, राज्यांचे पुनर्रचनाच केली गेली. मात्र, अनेक मराठी भाषिक लोक त्या वेळी मुंबई प्रांतात होते ज्यात गुजराती, कोकणी आणि उर्दू भाषिकही होते.
संयुक्त महाराष्ट्र आंदोलन
१९५६ ते १९६० या काळात संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ जोरात सुरू होती. यामध्ये “मुंबईसह महाराष्ट्र” ही प्रमुख मागणी होती. या आंदोलनात शेकडो लोकांनी भाग घेतला आणि १०५ हुतात्मे बलिदान झाले. ही चळवळ एक ऐतिहासिक लढा ठरला, ज्याच्या परिणामी १ मे १९६० रोजी महाराष्ट्र राज्याची स्थापना झाली.
१ मे का निवडला गेला?
१ मे हा दिवस आंतरराष्ट्रीय कामगार दिन (Labour Day) म्हणून साजरा केला जातो. पण भारतात महाराष्ट्रासाठी त्याला वेगळे महत्त्व आहे. गुजरात आणि महाराष्ट्र ही दोन नवीन राज्ये या दिवशी अस्तित्वात आली. त्यामुळे १ मे हा दिवस महाराष्ट्राच्या जनतेसाठी स्वाभिमान, बलिदान आणि नवे पर्व सुरू होण्याचा दिवस ठरला.
महाराष्ट्र दिनाच्या निमित्ताने होणारे कार्यक्रम
1. राज्यस्तरीय ध्वजारोहण
राज्यपाल मुंबईतील मंत्रालयासमोर ध्वजारोहण करतात. मुख्यमंत्री, मंत्रीमंडळाचे सदस्य, पोलीस, विद्यार्थी, शासकीय अधिकारी उपस्थित असतात.
2. सांस्कृतिक कार्यक्रम
राज्यातील शाळा, महाविद्यालये, सरकारी संस्था आणि स्थानिक संस्था विविध मराठी भाषा, साहित्य, लोककला आणि संगीतावर आधारित कार्यक्रम आयोजित करतात.
3. सन्मान समारंभ
या दिवशी अनेक सामाजिक, शैक्षणिक, सांस्कृतिक क्षेत्रातील मान्यवरांचा सन्मान केला जातो. विविध पुरस्कार, पारितोषिके याच दिवशी जाहीर केली जातात.
4. हुतात्म्यांना श्रद्धांजली
संयुक्त महाराष्ट्र आंदोलनातील हुतात्म्यांच्या स्मारकांवर पुष्पहार अर्पण केला जातो. विविध ठिकाणी त्यांच्या स्मरणार्थ व्याख्यान, प्रदर्शने आयोजित केली जातात.
महाराष्ट्र राज्याची आजची ओळख
1. सांस्कृतिक संपत्ती
महाराष्ट्र हा संत, साहित्यिक, क्रांतिकारक आणि समाजसुधारकांची भूमी आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांपासून ते डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, महात्मा फुले, सावित्रीबाई फुले यांच्यापर्यंत अनेक महान व्यक्ती येथे जन्माला आल्या.
2. औद्योगिक आणि आर्थिक प्रगती
महाराष्ट्र हे देशातील सर्वात मोठे औद्योगिक आणि आर्थिक राज्य आहे. मुंबई ही देशाची आर्थिक राजधानी म्हणून ओळखली जाते. पुणे, नाशिक, औरंगाबाद, नागपूर ही शहरे शैक्षणिक, औद्योगिक केंद्रे आहेत.
3. कृषी आणि ग्रामीण विकास
विदर्भ, मराठवाडा, खानदेश, कोकण ही भौगोलिक विविधतेची उदाहरणे आहेत. ऊस, कापूस, भात, डाळींची शेती हे राज्याचे कणा आहे.
आजच्या महाराष्ट्र दिनाचे महत्त्व
महाराष्ट्र दिन केवळ ऐतिहासिक स्मरणापुरता मर्यादित राहू नये, तर हा दिवस सामाजिक ऐक्य, भाषिक अभिमान आणि प्रगतीसाठीच्या संकल्पाचा दिवस असावा. महाराष्ट्राला पुढील शतकात नेण्यासाठी आपल्याला शिक्षण, आरोग्य, पर्यावरण, स्त्री सक्षमीकरण, बेरोजगारी अशा विविध क्षेत्रांत नव्या पद्धतीने काम करणे आवश्यक आहे.