वीर्य निर्माण थांबणे म्हणजे कायमस्वरूपी समस्या? जाणून घ्या उपाय आणि निदान

वीर्य तयार होणे (Spermatogenesis) ही एक अत्यंत संवेदनशील आणि गुंतागुंतीची जैविक प्रक्रिया आहे. पुरुषाच्या प्रजननक्षमतेसाठी ही प्रक्रिया अत्यावश्यक आहे. काही वेळा शरीरात विविध कारणांमुळे ही प्रक्रिया अडथळलेली असते, ज्यामुळे वीर्य तयार होत नाही किंवा तयार झालेले वीर्यही कार्यक्षम नसते. याला वैद्यकीय भाषेत “Azoospermia” (वीर्यत म्हणजेच स्पर्म नसणे) किंवा “Oligospermia” (कमी प्रमाणात स्पर्म तयार होणे) असे म्हटले जाते.

१. हार्मोनल असंतुलन (Hormonal Imbalance)

स्फर्म तयार होण्यासाठी पिट्युटरी ग्रंथी (pituitary gland) आणि हायपोथॅलेमस या मेंदूतील भागांकडून FSH (Follicle Stimulating Hormone) आणि LH (Luteinizing Hormone) हे हार्मोन्स आवश्यक असतात. या हार्मोन्समध्ये बिघाड झाल्यास:

• टेस्टिकल्समध्ये स्फर्म तयार होत नाहीत.

• टेस्टीस योग्यरित्या कार्य करत नाहीत.

उदाहरणे: थायरॉईड विकार, प्रोलॅक्टिनची अतिरेक मात्रा, इ.

२. अंडकोषाची समस्या (Testicular Disorders)

अ. जन्मजात दोष (Congenital Conditions)

• Klinefelter syndrome सारखे गुणसूत्रीय विकार.

• एक किंवा दोन्ही अंडकोष अयोग्य स्थितीत असणे (Undescended Testes).

ब. अंडकोषाला इजा होणे

• अपघात, तीव्र ताप, वाऱ्याचा झटका किंवा वैद्यकीय शस्त्रक्रियेमुळे अंडकोषाचे नुकसान होणे.

क. संसर्गजन्य आजार

• गोनोरिया, क्लॅमिडिया, किंवा मंप्ससारख्या आजारांमुळे अंडकोष सुजणे (Orchitis) आणि त्यामुळे स्फर्म तयार होणे थांबते.

---

३. वाहिन्यांमध्ये अडथळा (Blockage in Sperm Ducts)

कधीकधी अंडकोषात तयार झालेले स्फर्म वीर्यात मिसळण्यासाठी बाहेर पडण्यास अक्षम असते, कारण:

• व्हॅसो डिफरन्स (Vas deferens) मध्ये अडथळा असतो.

• जुन्या संसर्गांमुळे किंवा शस्त्रक्रियेमुळे त्या नलिकांचा नाश होतो.

• काही वेळा जन्मजात दोषांमुळे नलिकाच अस्तित्वात नसते.

४. जीवनशैलीशी संबंधित कारणं (Lifestyle-Related Factors)

अ. अति दारू किंवा सिगारेटचे सेवन

धूम्रपान व मद्यपानामुळे टेस्टोस्टेरोन हार्मोनची पातळी कमी होते, ज्याचा स्फर्म उत्पादनावर परिणाम होतो.

ब. ड्रग्स व स्टेरॉइड्स

बॉडीबिल्डिंगसाठी घेतले जाणारे अँाबॉलिक स्टेरॉइड्स, कोकेन, गांजा इत्यादीमुळे वीर्य निर्मिती थांबू शकते.

क. अति ताण (Stress)

मनोविकार व दीर्घकालीन ताण हार्मोन पातळी बिघडवतो.

ड. उष्णता

जास्त उष्ण वातावरण, जास्त वेळ लॅपटॉप मांडीवर ठेवणे किंवा गरम पाण्याने आंघोळ – यामुळे अंडकोषातील तापमान वाढते आणि स्फर्म उत्पादनावर परिणाम होतो.

५. औषधांचा दुष्परिणाम (Medication Side Effects)

काही विशिष्ट औषधं वीर्यनिर्मितीवर परिणाम करतात:

• केमोथेरपी किंवा रेडिएशन थेरपी

• अँटी-डिप्रेसंट्स

• अँटी-बायोटिक्स

• उच्च रक्तदाबावरील औषधे

६. आनुवंशिक कारणं (Genetic Causes)

• Y क्रोमोजोमवरील दोष किंवा डिलीशनमुळे स्फर्म निर्माण होत नाही.

• ही स्थिती वारसाहक्काने येते आणि अनेकदा कळतच नाही.

७. लैंगिकरित्या पसरणारे आजार (STIs)

एचआयव्ही, सिफिलिस, हर्पीस यांसारख्या आजारांमुळे अंडकोषाचे नुकसान होऊ शकते.

उपाय व निदान

जर वीर्य तयार होत नसेल, तर खालील चाचण्या करून कारण शोधले जाते:

• वीर्य विश्लेषण (Semen Analysis)

• हार्मोन चाचण्या (FSH, LH, Testosterone)

• अल्ट्रासोनोग्राफी / स्क्रोटल डॉप्लर

• जेनेटिक टेस्टिंग

• बायोप्सी (Testicular Biopsy)

उपचारांमध्ये औषधोपचार, हार्मोन थेरपी, जीवनशैलीत बदल, व काही वेळा IVF/ICSI सारख्या प्रजननतंत्रांचा समावेश असतो.

वीर्य तयार न होणे ही गंभीर पण उपचारक्षम समस्या आहे. कारणानुसार योग्य निदान आणि उपचार केल्यास प्रजनन क्षमतेत सुधारणा शक्य आहे. त्यामुळे लाज किंवा संकोच न बाळगता एन्ड्रॉलॉजिस्ट किंवा युरोलॉजिस्ट डॉक्टरांचा सल्ला घेणे अत्यंत गरजेचे आहे.