गेल्या काही वर्षांपासून जगभरात आणि विशेषतः भारतात पुरुषांमधील स्पर्म काऊंटमध्ये (Sperm Count) लक्षणीय घट (Decline in sperm count) झाल्याचे अनेक अभ्यासातून समोर आले आहे. ही केवळ एक वैद्यकीय समस्या नसून, भारतीय पुरुषांसाठी एक गंभीर अलार्म (Alarm for Indian men) आहे, कारण यामुळे प्रजनन क्षमतेवर (Fertility) थेट परिणाम होतो. प्रजनन समस्या वाढत असल्याने, स्पर्म काऊंट कमी होण्याची कारणे समजून घेणे आणि त्यावर उपाययोजना करणे अत्यंत महत्त्वाचे ठरले आहे.
चला, या समस्येची कारणे, त्याचे परिणाम आणि स्पर्म काऊंट वाढवण्यासाठी तज्ज्ञांनी सुचवलेले प्रभावी उपाय सविस्तरपणे जाणून घेऊया.
स्पर्म काऊंट म्हणजे काय?
स्पर्म काऊंट म्हणजे पुरुषाच्या वीर्याच्या प्रति मिलिलिटरमध्ये असलेल्या शुक्राणूंची संख्या. जागतिक आरोग्य संघटनेनुसार (WHO), सामान्य स्पर्म काऊंट १५ दशलक्ष (million) शुक्राणू प्रति मिलिलिटर किंवा त्याहून अधिक असावा. यापेक्षा कमी संख्या असल्यास त्याला ओलिगोस्पर्मिया (Oligospermia) म्हणजेच कमी स्पर्म काऊंट असे म्हणतात, ज्यामुळे गर्भधारणेची शक्यता कमी होते.
भारतीय पुरुषांमध्ये स्पर्म काऊंट घटण्याची कारणे:
स्पर्म काऊंट कमी होण्यामागे अनेक गुंतागुंतीची कारणे असू शकतात, ज्यात जीवनशैली, पर्यावरण आणि वैद्यकीय घटकांचा समावेश आहे:
१. प्रदूषण आणि पर्यावरणातील विषारी घटक (Pollution and Environmental Toxins):
कीटकनाशके (Pesticides), औद्योगिक रसायने (Industrial Chemicals), प्लास्टिकमधील घटक (BPA), जड धातू (Heavy Metals) यांसारख्या प्रदूषकांमुळे शुक्राणूंच्या आरोग्यावर नकारात्मक परिणाम होतो. हे घटक हार्मोनल संतुलन बिघडवतात.
2. चुकीची जीवनशैली (Unhealthy Lifestyle):
धूम्रपान (Smoking): धूम्रपान शुक्राणूंची संख्या, गतीशीलता आणि आकार यावर नकारात्मक परिणाम करते.
अति मद्यपान (Excessive Alcohol Consumption): जास्त मद्यपान टेस्टोस्टेरॉनची पातळी कमी करू शकते.
स्थूलता (Obesity): शरीरातील जास्त चरबी हार्मोन्सचे संतुलन बिघडवते आणि शुक्राणूंच्या उत्पादनावर परिणाम करते.
ताण (Stress): दीर्घकाळचा ताण हार्मोन्सवर परिणाम करतो आणि शुक्राणूंच्या निर्मितीस अडथळा आणतो.
अपुऱ्या झोप (Lack of Sleep): पुरेशी झोप न मिळाल्यास हार्मोनल संतुलन बिघडते.
3. आहाराच्या सवयी (Dietary Habits):
प्रक्रिया केलेले अन्न (Processed Foods): जास्त साखर, अस्वास्थ्यकर फॅट्स आणि प्रक्रिया केलेल्या अन्नामुळे शरीरात दाह (inflammation) वाढतो, जो शुक्राणूंच्या आरोग्यासाठी हानिकारक आहे.
पोषक तत्वांची कमतरता: झिंक, सेलेनियम, फोलेट आणि जीवनसत्त्वे (उदा. व्हिटॅमिन सी, डी) यांसारख्या महत्त्वाच्या पोषक तत्वांची कमतरता.
4. उष्णतेचा परिणाम (Heat Exposure):
लॅपटॉप मांडीवर ठेवणे, घट्ट अंडरवेअर वापरणे, गरम पाण्याने जास्त वेळ आंघोळ करणे, सौना (Sauna) किंवा हॉट टबचा जास्त वापर करणे: वृषणांना (Testicles) जास्त उष्णता मिळाल्यास शुक्राणूंच्या निर्मितीवर नकारात्मक परिणाम होतो, कारण शुक्राणूंच्या निर्मितीसाठी शरीराच्या तापमानापेक्षा कमी तापमान आवश्यक असते.
5. वैद्यकीय कारणे (Medical Conditions):
व्हेरिकोसेल (Varicocele): वृषणकोषातील (Scrotum) नसा फुगणे, ज्यामुळे वृषणांचे तापमान वाढते आणि शुक्राणूंच्या निर्मितीवर परिणाम होतो.
हार्मोनल असंतुलन (Hormonal Imbalance): टेस्टोस्टेरॉन, FSH, LH या हार्मोन्सच्या पातळीत असंतुलन.
संसर्ग (Infections): गुप्तांगातील काही संसर्ग शुक्राणूंच्या निर्मितीवर परिणाम करू शकतात.
काही औषधे (Certain Medications): काही औषधांचे दुष्परिणाम म्हणून स्पर्म काऊंट कमी होऊ शकतो.
आनुवंशिक कारणे (Genetic Factors): काही पुरुषांमध्ये आनुवंशिक कारणांमुळे स्पर्म काऊंट कमी असतो.
स्पर्म काऊंट आणि फर्टिलिटी वाढवण्यासाठी तज्ज्ञांचे उपाय:
तज्ज्ञ आणि प्रजनन आरोग्य विशेषज्ञ (Fertility Specialists) खालील उपाय सुचवतात, जे स्पर्म काऊंट आणि एकूणच पुरुषांची प्रजनन क्षमता सुधारण्यास मदत करू शकतात:
१. आहार आणि पोषण सुधारणे (Improve Diet and Nutrition):
अँटीऑक्सिडंट्स युक्त आहार: व्हिटॅमिन सी, ई, सेलेनियम, झिंक आणि फोलेट यांसारख्या अँटीऑक्सिडंट्सनी (Antioxidants) समृद्ध असलेले पदार्थ खा. उदा. लिंबूवर्गीय फळे, बेरीज, नट्स, बिया, पालेभाज्या, हिरव्या मिरच्या.
प्रथिने: चिकन, मासे, अंडी, कडधान्ये यांसारख्या उच्च-गुणवत्तेच्या प्रथिनांचा समावेश करा.
ओमेगा-३ फॅटी ऍसिडस् (Omega-3 Fatty Acids): मासे (सॅल्मन, मॅकरेल), अक्रोड, चिया सीड्स यांसारख्या पदार्थांमुळे शुक्राणूंची गुणवत्ता सुधारते.
प्रक्रिया केलेले अन्न टाळा: फास्ट फूड, जंक फूड, जास्त साखर आणि अस्वास्थ्यकर फॅट्स असलेले पदार्थ टाळा.
२. निरोगी जीवनशैलीचा अवलंब करा (Adopt a Healthy Lifestyle):
नियमित व्यायाम (Regular Exercise): मध्यम स्वरूपाचा व्यायाम नियमितपणे केल्याने हार्मोनल संतुलन राखण्यास आणि एकूणच आरोग्यासाठी मदत होते.
धूम्रपान आणि मद्यपान सोडा (Quit Smoking and Limit Alcohol): या सवयी सोडल्यास शुक्राणूंच्या आरोग्यात लक्षणीय सुधारणा होते.
पुरेशी झोप (Adequate Sleep): दररोज ७-८ तास पुरेशी झोप घ्या.
ताण व्यवस्थापन (Stress Management): योग, ध्यान, छंद किंवा इतर रिलॅक्सेशन तंत्रांचा वापर करून ताण कमी करा.
३. उष्णतेचा संपर्क टाळा (Avoid Heat Exposure to Testicles):
हलके कपडे: घट्ट अंडरवेअर आणि पॅन्ट घालण्याऐवजी हलके आणि सैल कपडे घाला.
लॅपटॉप मांडीवर ठेवणे टाळा: लॅपटॉप थेट मांडीवर ठेवण्याऐवजी टेबलावर वापरा.
गरम पाण्याने कमी आंघोळ: जास्त गरम पाण्याने आंघोळ करणे टाळा किंवा कमी वेळ करा.
सौना आणि हॉट टबचा वापर मर्यादित करा.
४. पुरुषांच्या प्रजनन क्षमतेला चालना देणारे सप्लीमेंट्स (Supplements for Male Fertility):
डॉक्टरांच्या सल्ल्याने काही सप्लीमेंट्स उपयुक्त ठरू शकतात: झिंक (Zinc), सेलेनियम (Selenium), फोलेट (Folate), व्हिटॅमिन डी (Vitamin D), कोएन्झाइम क्यू१० (CoQ10), एल-कार्निटाइन (L-Carnitine) आणि अश्वगंधा (Ashwagandha – आयुर्वेदिक औषधी वनस्पती).
५. वैद्यकीय सल्ला आणि उपचार (Medical Consultation and Treatment):
जर स्पर्म काऊंटमध्ये घट होण्याचे कारण व्हेरिकोसेल किंवा हार्मोनल असंतुलन यांसारखे असेल, तर डॉक्टरांकडून योग्य निदान आणि उपचार घ्या.
प्रजनन तज्ञाचा (Fertility Specialist) सल्ला घ्या, जे तुमच्या स्थितीचे मूल्यांकन करून योग्य उपचार पद्धती सुचवतील, ज्यात औषधे, शस्त्रक्रिया किंवा असिस्टेड रिप्रोडक्टिव्ह टेक्नॉलॉजी (ART) जसे की IVF (In Vitro Fertilization) चा समावेश असू शकतो.
भारतीय पुरुषांमधील स्पर्म काऊंटमधील घट ही एक गंभीर आणि चिंताजनक समस्या आहे, परंतु ती पूर्णपणे निराकरण करण्यापलीकडची नाही. जीवनशैलीत बदल, आरोग्यपूर्ण आहाराचा अवलंब, पर्यावरणातील विषारी घटकांपासून बचाव आणि आवश्यकतेनुसार वैद्यकीय सल्ला व उपचार घेतल्यास प्रजनन क्षमता सुधारता येते. या समस्येकडे वेळीच लक्ष देणे आणि त्यावर उपाययोजना करणे हे केवळ व्यक्तिगत आरोग्यासाठीच नव्हे, तर समाजाच्या भवितव्यासाठीही अत्यंत महत्त्वाचे आहे.