पुण्यातील बुधवार पेठ ही केवळ एक व्यापारी आणि ऐतिहासिक परिसर नसून, तिच्या अनेक पैलूंमध्ये समृद्ध सांस्कृतिक, सामाजिक आणि ऐतिहासिक वारसा दडलेला आहे. खाली बुधवार पेठेबद्दल काही कमी ज्ञात, पण महत्त्वाच्या गोष्टी दिल्या आहेत:
१. इतिहासातील नाव: मोहियाबाद ते बुधवार पेठ
मुघल सम्राट औरंगजेबाने १७०३ साली पुण्यावर आक्रमण केल्यानंतर, या भागाला “मोहियाबाद” असे नाव दिले होते. पुढे पेशवा माधवराव प्रथम यांच्या कारकिर्दीत या भागाचे पुनर्निर्माण होऊन त्याचे नाव “बुधवार पेठ” असे ठेवण्यात आले. या भागात अनेक ऐतिहासिक वास्तू आणि मंदिरे आहेत, ज्यात तांबडी जोगेश्वरी मंदिर, बेलबाग आणि तुलशीबाग यांचा समावेश होतो.
२. सावित्रीबाई फुले यांचे शिक्षण क्षेत्रातील योगदान
बुधवार पेठेतील भि‍डे वाडा हे महाराष्ट्रातील पहिले मुलींचे शाळा स्थापन करण्याचे ठिकाण आहे. सावित्रीबाई फुले आणि ज्योतिबा फुले यांनी जानेवारी १८४८ मध्ये येथे मुलींसाठी शाळा सुरू केली होती, ज्यामुळे या भागाला शैक्षणिक क्रांतीचे केंद्र मानले जाते.
३. व्यापारी केंद्र आणि इलेक्ट्रॉनिक्स बाजार
आज बुधवार पेठ ही इलेक्ट्रॉनिक्स वस्तूंच्या खरेदीसाठी प्रसिद्ध आहे. इथे विविध प्रकारच्या इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांचे दुकानं आहेत, ज्यामुळे ती पुण्यातील एक महत्त्वाचे व्यापारी केंद्र बनली आहे.
४. सामाजिक समस्या आणि उपाययोजना
बुधवार पेठ भारतातील तिसऱ्या क्रमांकाचे मोठे रेड-लाइट एरिया म्हणून ओळखली जाते. येथे सुमारे ७०० वेश्यालये आणि ५,००० पेक्षा अधिक स्त्रिया कार्यरत असल्याचे अंदाज आहेत. या भागात लैंगिक व्यापार, बाल वेश्यावृत्ती आणि पोलिस भ्रष्टाचार यांसारख्या समस्या आहेत. तथापि, एचआयव्ही/एड्स प्रतिबंधासाठी विविध शैक्षणिक आणि संरक्षक उपाययोजना राबविल्या गेल्या आहेत, ज्यामुळे संसर्गाचे प्रमाण लक्षणीयरीत्या कमी झाले आहे.
५. धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व
बुधवार पेठेत तांबडी जोगेश्वरी मंदिर, तुलशीबाग गणपती मंदिर आणि दगडूशेठ हलवाई गणपती मंदिर यांसारखी अनेक प्रसिद्ध मंदिरे आहेत. या मंदिरांमुळे या भागाला धार्मिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे.
६. शैक्षणिक आणि सांस्कृतिक केंद्र
बुधवार पेठेतील अप्पा बळवंत चौक (एबीसी) हे पुण्यातील एक प्रमुख पुस्तक बाजार आहे. येथे विविध प्रकारची पुस्तके उपलब्ध असून, विद्यार्थी आणि वाचकांसाठी हे एक महत्त्वाचे केंद्र आहे.