आजकाल गर्भधारणा टाळण्यासाठी अनेक आधुनिक उपाय उपलब्ध आहेत – कंडोम, गर्भनिरोधक गोळ्या, IUCD (कॉपर टी) वगैरे. पण काही जोडप्यांना या पद्धती नको असतात – कधी साइड इफेक्ट्समुळे, कधी धार्मिक/सांस्कृतिक कारणांमुळे, तर कधी फक्त शरीरावर कोणताही कृत्रिम हस्तक्षेप नको म्हणून.
अशा वेळेस “नैसर्गिक गर्भनिरोधक पद्धती” (Natural Birth Control Methods) हा एक पर्याय असतो. या पद्धतीमध्ये कोणतेही औषध, साधन किंवा हार्मोनल उपाय वापरले जात नाहीत. यामध्ये शरीराचे नैसर्गिक संकेत ओळखून, योग्य काळात लैंगिक संबंध ठेवणं किंवा टाळणं या तत्त्वावर आधार असतो.
चला, या नैसर्गिक पद्धती नेमक्या कोणत्या आहेत, त्यांचा परिणामकारकता दर (effectiveness), फायदे-तोटे सविस्तर पाहूया.
१. कॅलेंडर पद्धत (Calendar Method / Rhythm Method)
ही पद्धत स्त्रीच्या मासिक पाळीच्या चक्रावर आधारित असते. यामध्ये ओव्ह्युलेशनचा (अंडोत्सर्ग) अंदाज घेऊन त्या काळात लैंगिक संबंध टाळले जातात.
कसं वापरतात?
-
पाळी नियमित असल्यास, ओव्ह्युलेशन सहसा १४व्या दिवशी होतो (२८ दिवसांच्या चक्रात).
-
अंडोत्सर्गाच्या ५ दिवस आधी आणि २ दिवस नंतरचा काळ ‘धोकादायक’ मानला जातो.
-
या ७ दिवसांमध्ये संबंध टाळले जातात.
परिणामकारकता:
-
76% ते 88% (योग्य वापर केल्यासच!)
तोटे:
-
चक्र अस्थिर असेल तर अचूक अंदाज घेणं अवघड
-
थोडीशी चूकही गर्भधारणा होऊ शकते
२. बेसल बॉडी टेम्परेचर पद्धत (BBT Method)
यामध्ये शरीराचे सकाळचे तापमान (Basal Temperature) दररोज मोजलं जातं. अंडोत्सर्ग होण्याआधी तापमान थोडं कमी असतं आणि अंडोत्सर्ग झाल्यावर थोडं वाढतं.
कसं वापरतात?
-
प्रत्येक दिवशी सकाळी उठल्यावर थर्मामीटरने तापमान मोजा
-
तापमानात अचानक वाढ झालेली दिसली, तर समजावं की ओव्ह्युलेशन झाला आहे
-
त्या आधीचे काही दिवस आणि तापमान वाढलेले दिवस ‘धोकादायक’ म्हणून टाळावेत
परिणामकारकता:
-
75% ते 80%
-
योग्य आणि सातत्याने निरीक्षण केल्यासच परिणामकारक
फायदे:
-
हार्मोनल हस्तक्षेप नाही
-
शरीराशी जवळीक वाढते, स्वतःचे आरोग्य समजून घेण्यास मदत होते
३. सर्व्हायकल म्यूकस पद्धत (Cervical Mucus Method / Billings Method)
अंडोत्सर्गाच्या काळात योनीतील स्त्राव (म्यूकस) बदलतो. या पद्धतीमध्ये त्या स्त्रावाचे निरीक्षण केले जाते.
कसं ओळखायचं?
-
पाळीनंतर काही दिवस कोरडे असतात
-
नंतर चिकट, गढूळ स्त्राव येतो
-
अंडोत्सर्गाच्या वेळेस स्त्राव पारदर्शक, पातळ आणि ताणलेला असतो (RAW EGG WHITES सारखा)
-
असा स्त्राव असेल ते दिवस ‘फर्टाइल’ समजले जातात – तेव्हा संबंध टाळावेत
परिणामकारकता:
-
76% ते 90%
-
नियमित निरीक्षण आणि अनुभव आवश्यक
फायदे:
-
कोणताही खर्च नाही
-
शरीराशी अधिक संवाद साधणारी पद्धत
४. वथड्रॉल पद्धत (Withdrawal Method / बाहेर काढण्याची पद्धत)
हे सर्वात जुनं तंत्र. संबंधादरम्यान पुरुषाने स्खलन (ejaculation) योनीबाहेर करायचं असतं.
परिणामकारकता:
-
केवळ 70% ते 80%
-
प्री-सिमेनमधूनही शुक्राणू येऊ शकतात, त्यामुळे धोका आहे
-
दोघांमधील उत्कृष्ट समन्वय आवश्यक
तोटे:
-
खूप रिस्की, अनपेक्षित गर्भधारणेचा धोका
-
STI/STD पासून कोणतंही संरक्षण नाही
५. संयमित लैंगिक संबंध (Periodic Abstinence)
ही पद्धत सर्व नैसर्गिक पद्धतींचा एकत्रित वापर आहे. पाळीच्या चक्राचा अभ्यास, तापमान, म्यूकस, इ. बघून फर्टाइल दिवस टाळले जातात.
परिणामकारकता:
-
75% ते 95% (योग्य वापरावर अवलंबून)
फायदे:
-
दीर्घकालीन साइड इफेक्ट नाही
-
निसर्गाशी सुसंगत, शरीरावर कोणताही दुष्परिणाम नाही
तोटे:
-
वेळखाऊ, काटेकोर निरीक्षण आवश्यक
-
चुकीचा अंदाज लागल्यास गर्भधारणा होऊ शकते
या पद्धती कोणाासाठी योग्य?
ज्यांना हार्मोनल गोळ्या, इंजेक्शन यांचे साइड इफेक्ट्स झेपत नाहीत
धार्मिक किंवा वैयक्तिक कारणांनी कृत्रिम गर्भनिरोध टाळू इच्छिणारे
नियमित, शिस्तबद्ध जीवनशैली असलेले जोडपे
संपूर्ण समजून, दोघांचं समन्वय असलेलं नातं
कोणासाठी योग्य नाही?
अनियमित मासिक पाळी असलेल्या महिलांसाठी
अशा जोडप्यांसाठी जे सहवासाच्या वेळी संयम बाळगू शकत नाहीत
ज्यांना अजिबात गर्भधारणा नको आहे – कारण या पद्धती 100% खात्रीशीर नाहीत
महत्त्वाच्या टिपा:
-
या पद्धतींचा अभ्यास करणं आणि काही महिन्यांचं निरीक्षण करणं गरजेचं आहे
-
पाळीचा एक डायरी / अ‍ॅप ठेवावा – त्यामध्ये तापमान, स्त्राव यांची नोंद उपयुक्त ठरते
-
कोणतीही पद्धत सुरू करण्याआधी स्त्रीरोग तज्ज्ञांचा सल्ला घ्यावा
-
या पद्धती लैंगिक आजारांपासून (STDs) संरक्षण करत नाहीत
कंडोम आणि गोळ्यांव्यतिरिक्तही गर्भधारणा टाळण्याचे नैसर्गिक मार्ग उपलब्ध आहेत – पण ते यशस्वी होण्यासाठी सातत्य, माहिती आणि दोघांचं समजून घेणं फार महत्त्वाचं आहे.
‘नैसर्गिक’ पद्धती म्हणजे सोप्या किंवा हमखास पद्धती नव्हेत. त्यासाठी शिस्त, ज्ञान आणि परस्पर संयम लागतो. योग्य पद्धती निवडून, तिचा काटेकोरपणे अभ्यास करून तुम्ही नैसर्गिक मार्गानेही गर्भधारणा टाळू शकता – तेही शरीरावर कोणताही रासायनिक परिणाम न करता.