स्वप्ने मानवी जीवनातील रहस्यमय पैलू आहेत. शतकानुशतके, लोक स्वप्ने जाणून घेण्याचा आणि समजून घेण्याचा प्रयत्न करीत आहेत. लोक त्यांच्या अनुभव आणि ज्ञानाच्या आधारे स्वप्नांचा अर्थ लावतात. स्वप्नांचा हा अर्थ वास्तविकतेच्या पलीकडे असलेल्या अनुमानांवर आधारित आहे. स्वप्नांच्या शास्त्रीय अभ्यासाला ‘वनिरोलॉजी’ म्हणतात. वैज्ञानिक संशोधनाने स्वप्नांची कारणे सांगितली आहेत.
स्वप्नांबद्दल समजून घेण्याची पहिली गोष्ट म्हणजे ती झोपेच्या विशिष्ट अवस्थेमध्ये उद्भवतात ज्याला REM (जलद डोळ्यांची हालचाल) झोप म्हणतात. REM झोपेच्या दरम्यान, मेंदू अत्यंत सक्रिय असतो, अनेक क्षेत्रांमध्ये झोपेच्या इतर टप्प्यांच्या तुलनेत न्यूरल सक्रियता वाढते. ही वाढलेली क्रिया स्वप्नांशी जोडलेली दिसते.
शास्त्रज्ञ काय म्हणतात
स्वप्नांच्या महत्त्वाच्या वैशिष्ट्यांपैकी एक म्हणजे त्यांचा अनेकदा अवास्तव आणि अतार्किक स्वभाव. जागृत अवस्थेत, मानवी विचार संरचित आणि तार्किक असतात. तर, स्वप्नात घडणाऱ्या बहुतेक घटना अतार्किक आणि क्रमबाह्य असतात. शास्त्रज्ञांचा असा विश्वास आहे की, REM झोपेच्या दरम्यान, मेंदूचा प्रीफ्रंटल कॉर्टेक्स, जो नियोजन, निर्णय घेणे आणि तर्क करणे यासारख्या कार्यकारी कार्यांसाठी जबाबदार असतो, तुलनेने कमी सक्रिय असतो. त्याच वेळी, मेंदूचे इतर भाग, जसे की व्हिज्युअल कॉर्टेक्स आणि लिंबिक प्रणाली, अधिक सक्रिय असतात. परिणामी, विचार आणि भावना एक प्रकारचा गोंधळ म्हणून दिसतात. या प्रक्रियेत स्वप्नातील दृश्य जग तार्किक किंवा रेखीय क्रमाचे पालन करत नाही.
स्वप्ने भविष्य दर्शवतात का?
आपल्या जागृत जीवनातील घटना आणि अनुभवांवर स्वप्नांचा प्रभाव पडतो असे मानले जाते. स्वप्ने ही मेंदूसाठी आठवणी, भावना आणि माहितीवर प्रक्रिया करण्याची प्रक्रिया आहे जी आपल्याला दैनंदिन जीवनात आढळते. उदाहरणार्थ, जर आपल्याला आगामी परीक्षा किंवा मुलाखतीची काळजी वाटत असेल, तर आपण अनेकदा त्याबद्दल स्वप्न पाहतो. स्वप्नांच्या माध्यमातून घडणाऱ्या घडामोडींसाठी आपले मन स्वतःला तयार करण्यात गुंतून जाते. यामुळेच लोक स्वप्नांच्या माध्यमातून भविष्याची झलक दाखवण्याचा दावा करतात.
त्याचप्रमाणे, स्वप्नात व्यक्तींना भावनिक समस्या किंवा संघर्ष दिसतात. या प्रकरणात, संशोधकांचा असा विश्वास आहे की स्वप्नांद्वारे, एखादी व्यक्ती त्याच्या अनुभवांवर प्रक्रिया करण्याचे आणि मेंदूच्या सुरक्षित आणि नियंत्रित वातावरणात आवश्यक माहिती जतन करण्याचे कार्य करते. हे काम सुप्त मन संगणकाप्रमाणे ‘होय’ किंवा ‘नाही’ या स्वरूपात करते.
शास्त्रज्ञांसाठी एक रहस्य
शास्त्रज्ञांनी स्वप्नांचे स्वरूप आणि कार्यप्रणाली समजून घेण्यासाठी बरेच संशोधन केले आहे, तरीही अजूनही बरेच काही एक रहस्य आहे. उदाहरणार्थ, काही लोकांना त्यांची स्वप्ने तपशीलवार का आठवतात हे स्पष्ट नाही. तर काही लोकांना त्यांची स्वप्ने आठवत नाहीत. काही लोकांना वारंवार किंवा तीव्र भयानक स्वप्ने का येतात? तर काही लोकांना स्वप्नातून आनंद मिळतो.
अनेक न सुटलेले प्रश्न असूनही, स्वप्नातील रहस्ये सोडवणे हा गहन संशोधनाचा विषय आहे. न्यूरोइमेजिंग सारख्या तंत्रांद्वारे, संशोधकांनी आपल्या स्वप्नांना जन्म देणार्‍या जटिल तंत्रिका प्रक्रियांबद्दल अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. शास्त्रज्ञ जितके जास्त स्वप्नातील रहस्ये उलगडण्याचा प्रयत्न करतील, तितकेच ते मनाचे कार्य आणि चेतनेचे स्वरूप समजून घेण्यास सक्षम होतील.